DİVAN EDEBİYATI KRONOLOJİSİ

Divan şiirinin başlangıcından sonuna kadar yüzlerce şair yetiştirmiştir.Bu şair ve yazarların en önemli adları yüzyıllara göre şöyle sıralayabiliriz.

Anadolu’da Divan edebiyatı 13.yüzyıl da Ahmet Fakîh ve Hoca Dehhâni ile başlar.Yüzyılın ikinci yarısında ise Şeyyâd Hamza ve Sultan Veled vardır.Ancak bu yüzyılın eserlerini Farsça yazmış olsa da ▬Mevlana ve Yunus Emre▬doldurur.

14.yüzyılda dinî,tasavvufî,ahlakî ve hamasî eserler dikkati çeker.Âşık Paşa,,Gül şehri,Hoca Mesûd,Yusuf-ı Meddâh,Sulı Fakîh,Şeyh oğlu Mustafa,ve Mustafa Darir gibi isimler yanında asrın en büyük şairi Ahmedi’dir.Azeri Türkçe’si ile eser veren Kadı Burhaneddin ile Seyyid Nesimi ise Divan edebiyatının Osmanlı sahası dışındaki güçlü temsilcileridir.

15.yüzyılda ilk isim Ahmed-î Dâî’dir.Daha sonra Şeyhi gelir.Daha sonra yetişecek olan Ahmed Paşa ise yer yer Şeyhi’yi de aşacaktır.Çağ içinde Necati’nin yeri ap ayrıdır.O Türk şiirinde dil ve öz bakımından yeni bir merhaledir.Diğer Şairler içinde Avnî (Fatih Sultan Mehmet), Adlî(ΙΙ.Bayezîd),Cem Sultan,Harmî(Şehzade

Korkut),Hümamî,Cemalî,Nişanî,Melikî,Mihrî ve usta şair Mesihî sayılabilir.

Mesnevi sahasında ise Hamdullah Hamdî,Behiştî ve Revanî vardır.Taczâde Cafer Çelebi hem şiirde hem de nesirde ustadır.Düz yazıda Sinan Paşa,Mercimek Ahmed,Ahmed Bicân,Firdesî-i Tavîl ve büyük tarihçi Aşıkpaşazâde çağa damgalarını vururlar.Çağatay sahasında ise Ali Şir Neva-î’nin güçlü şiir vardır.

16.yüzyılda Divan şiiri için bir ihtişam ve bir gün doğumudur.Baştan Fuzuli ve Bakî,şiirdeki şöhretleriyle kendi çağından taşmışlardır.Düz yazılarıyla önemli olan bu şair dışında geniş hayalleri olan Zatî,aşk ve  rindmiğin usta sözcüsü Hayalî,sade diliyle Nev’î,Terkibi bendiyle meşhur olan Ruhî bu yüzyılın usta şairleridir.

Mesnevide Fuzuli,Taşlıcalı Yahya,Damiî,Kara Fazlî vardır.Emrî,Figanî,Hayretî ve Hilye yazarı Hakanî de önemli şairlerdendir.

Bu Çağ nesir alanında bir bolluk içindedir.Yazdıkları Tezkireler ile;Sehî,Latifî,Âşık Çelebi, Hasan Çelebi,Beyanî ve Ahdî meşhur eserler vermişlerdir.Yazdıkları Tarihler ile Lütfî Paşa,Hoca Sadeddin,Gelibolulu Âlî ve Kemal Paşazade sayılabilir.Denizcilik ile ilgili Seydi Ali Reis ve Piri Reis var.Feridun Bey’de Münşeât ile Osmanlılarda düz yazının gelişmesine yardımcı olmuşlardır.

17.yüzyılda Divan Şiiri bir önceki yüzyılın sağlam temelleri üzerinde gelişir.Usta kasideci Nef’î,Hikmet Şairi Nabî,samimi edalı Şeyhülislam Yahya ve Sebk-i Hindî tarzının ilk tensilcileri Naimî ile Neşatî bu Çağın usta Şairleridir.Diğer şairler arasında Bahaî,Fehîm,Sabit,Nadirî ve Ata-î ilk akla gelenlerdendir.

Nesir sahasında  sade ve süslü eserler beraber gelişmektedir.Bir tarafta Evliya Çelebinin Seyahatnâmesi karşısında ise Veysi’nin Siyeri vardır.Katip Çelebinin geniş ilmi eserleri ile Naîma ve Peçevî tarihleri,Koçi Bey’in Risalesi önemli çalışmalardır.Nergizî ile Veysî’nin süslü yazıları Çağa ayrı bir çeşni katmıştır.Tezkire yazarları olarak da Riyazî,Güftî,Rıza ve Faizi’nin adlarını anabiliriz.

18.yüzyılda Divan şiiri  İran edebiyatından uzaklaşıp bir parça mahallileşir.İstanbul Türkçe’sinin büyük şairi Nedim bütün Divan edebiyatı içinde dahi orijinal sayılır.Şeyh Galip ise Sebk-i Hindî’nin en güçlü temsilcisidir.Diğer şairler arasında Nazîm,Vehbî,Enderunlu Fazıl,Koca Ragıp Paşa, Sururî,Fıtnat Hanım ve Haşmet sayılabilir.

Düz yazı sahasında tarihçiler Silahtarzade ve Raşid,Tezkireciler de Salîm,Safayî,Ramiz,Esrar dede’dir.Değişik konuları ile Kâni,Giritli Aziz Efendi dikkat çeken yazarlardandır.

19.yüzyıl Divan edebiyatının Batı tesirindeki Türk edebiyatı karşısında gerilediği dönemdir. Artık usta şair yok gibidir.Ancak eskinin tekrarı olabilecek enderunlu Vasıf,İzzet Molla,Akif Paşa, Şeyhül islam Arif Hikmet,Leskofçalı Galip,Yenişehirli Avnî,Osman Nevres ve Kâzım Paşa bu dönemin son temsilcileridir.Daha sonra yetişecek olan Şinasi,Ziya Paşa,Namık Kemal şairler ise Divan edebiyatını çok iyi bilmekle beraber yıkılışına zemin hazırlayan kişilerdir.

Bu Çağın nesir alanında Şanîzade Ataullah ile Mütercim Asım ve Tarihçi Esat Efendi ünlü isimlerdir.Tezkireci olarak da Şefkat,Fatim ve Mehmed Emin Bey sayılabilir.

          BEYİT ÖRNEKLERİ

Can-ı kim cananı için sevse cananın sever

Canı için kim ki cananın sever canın sever

( Fuzuli )

Açıklaması:Kim ki canını cananı için severse cananını sevmiş olur.Kim de kendi canı için cananı severse o kendi canını sevmiş olur.

Meşhurdur fısk ile olmaz cihan harab

Eyler anı  müdâhen-î  âlimân  harâb                         

( Ragıp Paşa )

Açıklaması:Meşhur bir sözdür dünya kötülüklerle harab olmaz.Onu harab eden alimlerin dalkavukluğudur.

Her gece kadr olsa kadrin kadri olmazdı şehâ

Her hacer gevher olaydı gevher etmezdi baha      
( Baki )

Açıklaması:Ey şahım her gece kadir olsaydı kadrin kıymeti olmazdı.Her taşta cevher olsaydı cevher bu kadar kıymetli olurmuydu.          

 

Şeb-î yeldâyı müneccimle muvvakkıt ne bilir

Mübtelâ-yı gama sor kim geceler kaç saat             
( Lâ-edrî )

Açıklaması:Yılın en uzun gecesini(yani vaktin uzunluğunu)bu işi bilmesi gereken müneccim ve muvakkit bilemez.Gecelerin kaç saat olduğunu derde düşmüş olanlara sor.

Gazel Örneği

Meni candan usandırdı , cefadan yar usanmaz mı

Felekler yandı ahımdan murâdım şem’i yanmaz mı

                                ***

 Kamu bimarna cânân devâ-yı derd eder ihsan

Niçin kılmaz mana derman meni bîmar sanmaz mı

                                ***

Gamım finhan tutardım men dediler yare kıl rûşen

Desem ol bi-vefâ bilmen inanır mı inanmaz mı

                                ***

Şeb-i hicran yanar canın döker kan çeşm-i giryanın

Uyarır halkı efgânın kara bahtın uyanmaz mı

 

                                ***

Gül-i ruhsarına karşı gözümden kanlı ahar su

Habibim fasl-ı güldür bu ahar sular bulanmaz mı

                                ***

Değildim men sana mâil sen ettin aklımı zâil

Mana ta’n eyleyen gafil seni görgeç utanmaz mı

                                ***

Fuzuli rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvadır

Sorun kim bu ne sevdadır bu sevdadan usanmaz mı

                                                       Fuzuli (İbo ezberle)

Açıklaması:Bu şiirde şunu anlatır;Genel olarak Fuzuli bir aşık rolündedir.Dert sahibidir.Fuzuli bu aşk nedeniyle ıstırap çekmektedir.Ve bu ıstıraptan memnundur.Sevgiliye kavuşmak istemezler.Bu ıstıraptan sonra aşığın derdine derman olmamakta(sevgili)Fuzuli hem yanmakta hem de acısından duramamakta. Aşık ağlayan insandır.Sevgilinin yanağına karşı hasretini dile getiriyor.Gözyaşlarının sebebi olarak sevgili yi  gösteriyor.Halka aşık olduğunu hissetiriyor.

Ya Rab hemişe lütfunu kıl reh-numâ mana

Gösterme ol tarîkı ki yetmez sana mana

                         ***

Kat eyle âşinalıgım andan ki gayrıdır

Ancak öz âşinaların et âşinâ mana

                          ***

Bir yerde sâbit et kadem-i itibârımı

Kim rehber-i şeriat ola mutedâ mana

                          ***

 

Yah mende bir amel sana şâyeste âh eğer

A mâlime göre vere adlin cezâ mana

                           ***

Oldur mana murâd ki oldur sana murâd

Hâşâ ki senden özge ola müddeâ mana

                           ***

Habs-i hevâda koyma Fuzulî-sıfat esîr

Ya Rab hidâyet eyle tarîk-ı fenâ mana

                                                       ( Fuzulî )

     bu şiir Fuzuli’nin güzel şiirlerindendir.Fuzuli bu şiirde Allah'a dua etmektedir.

 

ŞİİRİN AÇIKLAMASI

1.BEYİT:Ya Rab iyilik ve lütuflarını her zaman bana yol gösterici yap ve bu yolda bana doğru yolu ve hakikati göster.Beni sana ulaştırmayan,senden uzaklaştıran yolları da gösterme,Çünkü beni sana getirmeyen yol benim için tehlikelidir.Eğer bu yolu karşıma çıkarttırsan benim bu yolu seçme ihtimalim olur ve sana ulaşmama engel olacaktır.Ya Rabbi diye Allah'a dua ve niyazda bulunmaktadır.

2.BEYİT:Kendinden başka her şeyle benim alakamı kes.bana sadece gerçek dostlarını( Halilleri) göster.Seven kişinin gözünde sevgilisinden başka hiçbir şey görmez.Aşk;sevgiliyi her yerde ve her zaman hatırlamaktır.Onu sürekli düşüncesinde tutmaktır.sevenin baktığı her yerde sevdiğini görmesidir.Bu nedenle senden başka bir şey ile ilgilerimi keski sana ilgim artsın.Bu vesile ile sana daha kolay ulaşmamı sağlayacak dostlarını(Evliya ve Mürşid’leri)göster ki onlara tabi olup sana ulaşma da,bana yardımcı olsunlar.Beni Senden uzaklaştıracak insanları yoldaş olarak karşıma çıkarma çünkü;onlar beni sana getirmezler senden uzaklaştırırlar.Buda benim mahvolmama sebep olacaktır.

3.BEYİT:Ya Rabbi benim karasız ayağımı senin yolunda sabit kıl.Dinin Rehberi olan HZ.Muhammedi (S.A.V) benim yol kılavuzum olsun.Tabi olduğum din ve onun rehberi yolunda kararlı olmamı sağla ya Rabbi...

4.BEYİT:Ey Allah'ım bende sana yakışan hiçbir davranış,amel,iş yok.Eğer Ahiret’te beni senin vaat ettiğin şekilde adaletinle beni yargılayacaksan benim halim harap olur.Ya Rabbi bu nedenle bana adaletinle değil merhametinle muhasebe mi gör.Çünkü senin bana bağışladığın hiçbir nimetin hakkını ödeyemem.

5.BEYİT:Benim istediğim ya Rabbi senin istediğindir.benim hakkımda hayırlı olan şeyleri bana lütfet,Benim senden başka düşüncem ve sana ulaşmaktan başka hiçbir gayem yoktur.

6.BEYİT:Beni Fuzuli gibi arzu ve hevesler içinde hapsedip bunların tutsağı etme, zira beni nefsimin isteklerine bırakırsan onunla uğraşır senin yolundan sapabilirim.İşte benim bu duruma düşmeme engel ol ya Rabbi,beni dünya işlerine daldırma ki sana layıkıyla kul olabileyim.Bu işlerde benim kanaatimi genişlet Çünkü kanaat tükenmeyen bir hazinedir.Doğru ve hakikat yolunu bulmamda bana yardımcı ol ve beni yokluk yoluna eriştir.