YUNAN SANATI

è MİMARLIK

M.Ö 7. ve 6. yy. sanatı M.Ö 5.yy. klasik Yunan sanatının temeli olduğundan büyük önem taşır.Bu yy. da kerpiç ve tahta tapınaklar,taş tapınaklara dönüşür.Dikdörtgen plana geçilmiştir.Yunan tapınakları eski dönemlerinden Megaron tipli evlerinden esinlenmiştir.

Bir Yunan tapınağı sağlam temellere dayanan üç veya daha çok basamaklı bir kaide (krepis) üzerinde yer almaktadır.Kapalı mekan naos ve naos’u çeviren sütunlardan meydana gelir.

Megaron Etrafında Sütunların Dizilişlerine Göre Tapınak Planlarına Çeşitli Adlar Verilir.

1.  Megaron şeklinde olup önünde iki sütun bulunan tapınaklara NAOS EN PARASTASEİS denir.

2.  Naos’ların önünde bir sıra sütun bulunanalara “prostilos” denir.

3.  Naos’ların hem önünde hem arkasında bir sıra sütün dizişi olanlara Amphiprostylos ( amfiprostilos) denir.

4.  Naos’un etrafını bir sütun dizinin çevrelediği tapınaklara PERİPTEROS denir.

5.  Naos etrafında iki sıra sütun çemberi bulunanlara Dipteros denir.

Arkaik dönem mimarisiyle birlikte belirli form ve oranlar sistemi ortaya çıkar.Bunlarla daha çok yapıların dış görünüşleri etkilenir.Bu oranlar sisteminin tümüne “düzen” adı verilmektedir.

è YUNAN MİMARLIĞINDA 3 DÜZEN GÖRÜLÜR:

1.  DOR DÜZENİ :Tapınaklar yüksek olmayan bir kaide üzerindedir.(ortalama üç basamak).Sütunlar doğrudan kaide üzerine oturur.Sütunlar aşağıdan yukarı doğru incelir,kaidesizdir.Sütunlar Yiv’lidir.Yivler;16,18,20 gibi çift sayıdadır. Sütun gövdelerinin üstünde yassı yayvan bir çanak biçiminde sütun başlığı yer alır.Başlığın üzerinde Abakus adı verilen kara planlı yassı levha bulunur.Frig triglif ve metroplardan meydana gelir.Tapınakların uzun kenarlarına Sima denir.

Örnek:Atena (Partenon) tapınağı

Triglif:Üzerinde iki düşey yarık bulunan taş destek

Metrop:Üzerinde kabartmalar bulunan kare yada dikdörtgen levhalardır.

2.  İON DÜZENİ :Tapınaklar yine basamaklı kaide üzerinde yükselir.Sütunların altında kaide vardır.Dor Sütun gövdelerine oranla daha ince ve uzun olan İon sütun gövdeleri de yivli’dir.Çukur bir şeritle birleştirilmiş iki kıvrım, bunların arasında yer alan yumurta şeklinde yaprak şeridi kapsayan sütun başlıklarından ibarettir.Arşitrav iki-üç tabaka halinde basamaklı olup,dışa taşmaktadır.

Örnek:Efes Artemis Tapınağı

Efes Artemis Tapınağı:6.yy.lın ilk yarısında yapılmıştır.Mimar Kersifron ve oğlu Mefagenes’dir.Ön cephesinde 8,arka cephesinde 9,uzun tarafında 20’şer sütun bulunan dipterostur.(55x115 m.) sütunların yüksekliği 19 m.yi bulur.Tanrı heykelinin yer aldığı sella (naos) açıktır.Bu suret’le sellanın etrafı duvarlarla çevrili bir açık hava tapınağı karakterini koruduğu anlaşılıyor.(Dünyanın yedi harikasından biri) 

3.  KORİN DÜZENİ:Sütun başlığı akant (kenger) yaprakları ve kıvrık dallardan meydana gelmiştir.Diğer özellikleri iyon düzeninden almıştır.                       

İyon Düzenindeki Tapınakların Etkisindeki Mezar Yapıları:

İyon düzenindeki mezar tapınaklara kaya satrabı mavzolos’un kendisi ve karısı için 4. yy.ortalarında Halikarnassos’da yaptırdığı anıttır.Planını Piteos çizmiştir.Bir taş kaide,etrafı İyon düzeninde bir galeri ile çevrili mezar odası ve bu odayı örten basamaklı bir piramitten ibaret olan ve tüm yüksekliği 50 m. yi bulan piramidin tepesinde dört atlı bir savaş arabası,mezar odasının etrafında bir friz,kaidesinin etrafında üst üste iki friz,sütunlar arasında insan,aslan ve sfenks heykelleri yer alıyordu.

è YUNAN SANATINDA ŞEHİRCİLİK

Yunan şehirleri genellikle surlarla çevrili Akropolis ile aşağısındaki düzlüklerde yayılan aşağı şehirden meydana gelir.

è YUNAN EVLERİ

Temelleri taş,yan duvarları ahşapla güçlendirilmiş kerpiç tuğladan inşa edilmiştir.Avlulu ev tipidir.Sokak kapıları ana caddeden çok ara sokağa açılır.Avlunun gerisinde yer alan oikos evin beyinin yaşadığı yerdir.

è AGORALAR

Üç tarafı tek yada çift katlı patrikler ve dükkanlarla dördüncü tarafı ise ana cadde ile sınırlanan meydan

è TİYATROLAR

Eğimli bir arazinin yamaçlarına yerleştirilmiş oturma kademeleri,yarım daire şeklindedir.Koro için yuvarlak bir alan,önünde aktörlerin oynaması için sahne’den oluşur.Yunanistan’daki Epidauros,Anadolu’daki Priyene tiyatrolaro örnektir.

ODEON: Konser verilen binalardır

è STADİON VE HİPODROMLAR

Stadion:Önceleri “U” harfi daha sonraları kapalı ”U” harfi şeklinde yapılmıştır.

Hipodromlar: Orta kısım ile etrafındaki oturma kaidelerinden oluşur.Stadion ve Hipodromlar tiyatrolara benzer. Oturma kaideleri için arazideki eğimden yaralanılır.

è YUNAN MİMARİSİNDEKİ TAPINAKLARA ÖRNEKLER

Korfi adasında Artemis tapınağı,

Olimpiya’da Zeus tapınağı;(Dor düzenindedir.Sella iki sıra sütun dizisiyle 3 Nefe ayrılmıştır.Sellanın arka kısmında heykeltıraş Pidyos’un altın-fildişi olarak yapılmış taht üzerinde oturan Zeus heykeli yer alıyor.)Dünyanın yedi harikasından biri.

Didima Ayollan tapınağı (Milet yöresi),Sart Artemis tapınağı,Söke Artemis tapınağı,Atena Nıke tapınağı

è YUNAN HEYKELTIRAŞLIĞI

Yunanlılar ilk zamanlarında kil,taş,kemik,fildişi ve tunç gibi maddelerden ilkel heykelcikler yapmışlardır.M.Ö.7 yy. dan başlayarak taş mimarlığın ortaya çıkması ve taş tapınakların yapılması,yapıların metop,alınlık ve Friglerin kabartmalarla süslenmesi,Sellaların içine tanrı heykelleri konulması,spor yarışmalarında galip gelen atletler için heykel yapılması anıtsal heykeltıraşlığın ortaya çıkmasına yol açmıştır.

M.Ö.7. VE 6. YY. DA HEYKELTIRAŞLIKTA İKİ EKOL VARDIR:

1.  GİRİT – PELOPONES EKOLÜ :İri yapılı,kuvvetli ve adaleli çıplak erkek vücutları üzerinde durulmuştur.Bu ekolde Mısır’ın etkisi altında ayakta duran genç erkek tipi meydana getirilmiştir.Bu tipin en karakteristik örneklerinden biri Delfi’de bulunmuş bir atlet heykelidir: (M.Ö 600) Bu genç frontal olarak dimdik ayakta durmaktadır.Sol bacak bir adım ileri atılmıştır.Kollar aşağıya sarkmakta,eller yumruk halinde üst bacakla birleşmiştir.Göğüs derin nees alıyormuş gibi şişkindir.Göğüs adaleleri geniş kabarık satıhlar halinde işlenmiştir.Karın adaleleri ise sadece çizgilerle belirtilmiştir.Oval gözler,uçları hafifçe yukarıya kalkmış dudaklar,kuvvetli çene,omuzlara ve arkaya düşen lüle saçlar göze çarpan özellikleridir.

BU HEYKELİ MISIR HEYKELİ İLE KARŞILAŞTIRACAK OLURSAK;

ü Mısır heykeli birbirinden ayrık bacakları ile yürümektedir;

·  Yunana heykeli ise öne atılmış bacağını bir sanat motifi olarak kullanmakta,gerçekte sağlam olarak ayakta durmakt

ü  Mısır heykelinin daima bir peştamalı vardır.

·  Yunan heykeli ise tamamen çıplaktır.

ü  Mısır heykelinde vücut yapısı tam olarak verilememekte,dümdüz aşağı sarkan kollar dermansızlığı ifade etmektedir.

·  Yunan heykelinde vücut yapısına önem verme,adaleler kendini göstermekte,kollar aşağıya sarkmakla beraber, dirseklerden itibaren hafifçe öne uzatılmış bulunmaktadır.Buda heykele yoğunlaşmış bir enerji vermektedir.

2.  İYONYA EKOLÜ :Sisam’da ele geçirilen kadın heykelini örnek verebiliriz.İki kat elbise ve birde örtü taşıyan bir heykel yukarıdan aşağıya doğru incelmektedir.Belden aşağı kısımları bir sütun gövdesi gibi yuvarlaktır.

M.Ö. 490 ile 460 seneleri arasında Yunan heykeltıraşlığında büyük değişmeler olmuştur.Heykellerin frontal duruşları kaybolmuştur.Bu tarihten başlayarak heykellerin ağırlıkları bir bacak üzerine verilmekte,böylece heykelin ana ekseni düz bir hat yerine eğri bir hat meydana getirmektedir.Bu yeni duruşun kadın ve erkek heykellerini Atina Akropolü ve Olimpia’daki Zeus tapınağındaki alınlık figürlerinde görülür.

MİRON:

DİSK ATAN ATLET HEYKELİ:( Miron tarafından yapılmıştır.Bir tunç heykeltıraşçısıdır.Güç hareketleri ve zıt iki hareket arasındaki sükun anını kavramak ve vermekte büyük başarı sağlamıştır.Heykelde;atlet vücudunun ağırlığı sağ bacağa yüklenmiştir.Geriye doğru uzanan sağ el diski tutmakta,öne bir hayli eğilmiş gövde sağa doğru çevrilmekte,baş ise sağa doğru bakmaktadır.Sanki bir saniye sonra yere hafifçe değmekte olan sol bacak bir adım ileri atacak,disk aşağı inen sağ elden sol ele geçecek,gövde arkası seyirciye gelmek suretiyle çevrilecek ve disk hedefine fırlatılmış olacaktır.

Atina heykeltıraşlığı Perikles zamanında heykeltıraş Fidyas ile en parlak çağına erişmiştir.

FİDYAS:Athena ve Zeus heykelleri önemlidir.Bu iki Tanrı tipini tespit eden o olmuştur.Bu heykellerin aslı kaybolmasına rağmen kopyaları sayesinde bilgi edinebiliyoruz.

Parthenan için Athena’nın altın ve fildişinden,sağ elinde zafer tanrıçası Nike’yi,sol elinde kalkanını tutan heykelini yapmıştır.Elbisenin kıvrımları yere kadar iniyor.

Olimpiya’daki Zeus ise tahta oturmuş,bacakları draporiye sarılmış,gövde ise çıplaktır.Yüzü en büyük Tanrı gücünü ve huzuru ifade ediyor.

POLİKLATES:Fidyas’tan daha genç olan Polikletos,Fidyas ayarında yaptığı tanrı heykellerinden başka,erkek vücudunun güzellik ve kuvvetini gösteren atlet heykelleri ile ün kazanmıştır.

“ Mızrak atlet ” heykeli : Vücut ağırlığı sağ ayağa verilmiş,serbest sol bacak dizkapağından geri bükülmüş, parmaklarının ucu ile yere değmektedir.Vücudun ¹ / ₇  yüksekliğinde olan yuvarlak baş sağa çevrilmiştir.Sağ kol aşağıya sarkmakta,sol kol ise dirsekten öne doğru uzatılmış olup omuza dayanan mızrağı tutmaktadır.Vücut adaleleri dikkat çekicidir.

Polikletos,Yunan heykelinde çok büyük tesir bırakmıştır.İnsan vücudunun ölçülerinde ideal insan tipi yaratmıştır. Bu dip Doriforos’tur.Yunanlılar buna Kanon yani kaide-kural adını vermişlerdir.Polikletos,vücudun çeşitli kısımları arasında oranları tespit eden bir kitap yazmıştır.

PRAKSİTELİS: Genç tanrıları insanlaştırmış,bunları en çok belirli bir iş görürken tasvire önem vermiş,vücut güzelliklerini büyük bir güzellikle,ustalıkla mermere işlemesini bilmiştir.

En ünlü heykelleri arasında Hermes heykeli gösterilebilir.(Hermes Heykeli:diyonizos çocuğunu kolunda taşıyan ve onunla dinlenme anında oynayan Hermes’i konu alır.)

Dirseğini dayamış hayaller kuran delikanlı tiplerini yaratmıştır.Hermes,Satir,Apollon gibi…

SKOPAS:Heykel ve heykel gruplarında tanrı ve insanları bazen hiddet ve kendinden geçmeye kadar giden hallerde tasvir etmek ve onların o andaki duygularını çehrelerinde belirtmekte büyük başarı göstermiştir.

LİZİPPOS:İnsan vücudunun heykellerinde ölçüleri değiştirmiş ve başa göre,vücuda göre  ¹/₈  oranını vermiştir. Heykelde daha uzun bir erkek tipi tespit etmiştir.Hakkında bildiğimiz şey İskender’in portresi olduğudur.Portre sanatında en ileri giden sanatçıdır.Tunçtan atlet heykelleri ile ünlüdür.

Yunan sanatının en büyük eserlerinden biri olan LAOKOON ise heykel grubudur.Yılanlar tarafından sarılmış Laokoon ve oğullarının büyük açılar altında ölümle pençeleştiklerini canlandırır.Anatominin en küçük ayrıntılarına kadar işlendiğini görürüz.

AKROPOL VE PARTHENDN: Akropol Atina yakınlarında bulunan yüksek bir tepeye verilen ad’dır.Atinalılar bu tepe üzerine binalar ve tapınaklar kurmuşlar,burasını sanat eserleri ile süslenmişlerdir.Ancak Perslerin Atinalıları yenilgiye uğratması ile akropol yangın yerine dönmüştür.Perikles Akropol’u yeniden kurma işini Fidyas’a vermiştir. Helleda’nın bütün sanat adamları Akropol’u yepyeni bir sanat eseri olarak tekrar yapmışlardır.Yapıda,heykelde veya süste her şey  başlı başına kusursuz bir güzellikte yapılmıştır.

Tepenin eteklerinden yukarılara doğru bir merdivenle çıkılır.Tepenin sağında zafer tanrıçası tapınağı;solunda ise Fidyas’ın en güzel eseri olan,çok uzaklardan,hatta denizden görünen “ Athena ” heykeli bulunur.Akropol tepesinin en yüksek en önemli yerine ise mimar İctinus (iktunus)’un yaptığı “Bakire Athena” adındaki Parthenon tapınağı inşa edilmiştir.Tapınağın ön yüzünde freskler vardır.Üzerindeki figürler en ince ayrıntılarına kadar işlenmiştir.

Akropol’daki yapılardan hiçbiri bir diğerinin güzelliğini kapatmamaktadır.Eşsiz bir düzen kutsal bir güzellik vardır.

YUNAN RESİM SANATI

Yunan resim sanatının vazo,çanak,çömlek bezemelerinden öğrenilmektedir.Geometrik vazolar,korint vazoları kırmızı figürlü ve siyah figürlü vazoları önemlidir.

Sosyal Bilgiler Öğretmeni İbrahim Başak (Kervanci63)